Φανέρωσέ μου τη μάσκα που κρύβεις
Γυναικείο βλέμμα και έμφυλη ταυτότητα χθες και σήμερα: Gillian Wearing & Claude Cahun στη National Portrait Gallery - Geta Bratescu στο Camden Art Center
Ας σκαρφιστούμε την περίληψη μιας υποθετικής φεμινιστικής νουβέλας του φανταστικού (ας πούμε κάτι μεταξύ Virginia Wolf και Ursula le Guien):
Η (υποθετική) πρωταγωνίστρια, επιτυχημένη σύγχρονη καλλιτέχνης, πάλαι πότε Young British Artist, γνωστή για τα φωτογραφικά αυτοπορτραίτα της με ανατριχιαστικά αληθοφανείς μάσκες και ρούχα υπαρκτών προσώπων -διάσημων και μη- διανύει μια μακρά περίοδο δημιουργικού μπλοκαρίσματος. Ένα πρωί όμως ξυπνά «στοιχειωμένη» από μια αινιγματική φιγούρα απροσδιόριστού ή μάλλον «εναλλασσόμενου» φύλου, που μοιάζει να ανήκει σε μια άλλη εποχή.
Η/ο καταληψίας, όπως μαθαίνουμε στη ροή του βιβλίου, είναι ένα υπαρκτό πρόσωπο που έζησε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα και πέθανε πριν καν γεννηθεί η πρωταγωνίστρια. Πρόκειται για μια trans gender σουρεαλίστρια καλλιτέχνη και συγγραφέα η οποία μέσα από μια σειρά φωτογραφικών αυτοπορτραίτων σε αλλεπάλληλα παιχνίδια ρόλων, αντρικών και γυναικείων, με μάσκες και μεταμφιέσεις, καθώς και ανάλογα ποιητικά και θεωρητικά κείμενα, επιχείρησε να ερευνήσει και να σχολιάσει την κατασκευή της έμφυλης ταυτότητας και την υποταγή της γυναίκας σε κοινωνικά επιβαλλόμενους ρόλους. Μια Sindy Cerman των αρχών του 20ου δηλαδή.
Μετά από μια διαδοχή παράδοξων και μη περιστατικών ακολουθούμε μαζί με την πρωταγωνίστρια τη συναρπαστική και περιπετειώδη ζωή της άγνωστης καλλιτέχνιδος: Εβραία, ανοιχτά ομοφυλόφιλη και με σημαντική και εντυπωσιακή αντιστασιακή δράση κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο κυνηγείται και φυλακίζεται από τους Ναζί, ενώ μετά το τέλος του πολέμου παρασημοφορείται. Καθότι, όμως, γυναίκα –αν και η ίδια αρνείται και υπονομεύει κάθε ταμπέλα φύλου- και μάλιστα γυναίκα που στέκεται απέναντι σε όλα τα στερεότυπα της εποχής, δε γίνεται ποτέ γνωστή η συνεισφορά της ούτε στο σουρεαλιστικό κίνημα -παρόλο που λαμβάνει μέρος στις εκθέσεις των σουρεαλιστών στο Παρίσι- ούτε -αργότερα- στο χώρο της τέχνης του gender. Κι έτσι επανέρχεται στο σήμερα ως «φάντασμα» αναζητώντας δικαίωση.
Παράλληλα με την ιστορία του διαφυλικού φαντάσματος παρακολουθούμε τους κοινωνικούς και καλλιτεχνικούς προβληματισμούς της σύγχρονης καλλιτέχνιδος, της οποίας η δουλειά αφορά επίσης στη διαδικασία οικειοποίησης και επανερμηνείας ταυτοτήτων και στη διερεύνηση και διαμόρφωση του εαυτού μέσω αυτών, όπως και στους συνειδητούς και ασυνείδητους ρόλους που αναλαμβάνει η γυναίκα. Παρόλο που το πλαίσιό της είναι σύγχρονο – ταυτόχρονα με το μηχανισμό της μάσκας σχολιάζει την προσωπική, καθημερινή, οικογενειακή φωτογραφία, την polaroid, τη selfie- νοιώθει την ύπαρξη ιδιαίτερων δεσμών με τη ματιά της σουρεαλίστριας και εντέλει μέσα από αυτή την ιδιότυπη μεταφυσική σχέση η έμπνευσή της αναγεννιέται και ξεπερνά το artist’s block.
Η νουβέλα γραμμένη σε πρώτο πρόσωπο με αφηγητή τη σύγχρονη καλλιτέχνη καταλήγει στην πραγματοποίηση μιας κοινής έκθεσης των δύο γυναικών, μέσω της οποίας η αινιγματική σουρεαλίστρια καλλιτέχνης γίνεται επιτέλους γνωστή στο ευρύτερο κοινό, ενώ αναδεικνύονται τόσο οι εκλεκτικές συγγένειες των δύο δημιουργών, όσο και το πώς η γυναικεία ταυτότητα εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να διαμορφώνεται από εξωγενείς παράγοντες και κοινωνικά στερεότυπα πατριαρχικών καταβολών. Στην εμβληματική αφίσα δε της έκθεσης, η σύγχρονη καλλιτέχνης φοράει μια μάσκα με το πρόσωπο της σουρεαλίστριας ενώ κρατάει μια άλλη με το δικό της.
(Brainstorming πραγματικότητας και μυθοπλασίας με αφορμή μια βόλτα στην έκθεση Under the mask another mask με έργα της Βρεττανής σύγχρονης εικαστικού Gillian Wearingκαι της Γαλλοεβραίας διαφυλικής σουρεαλίστριας Claude Cahun που έζησε στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα.)
Επίμετρο:
Περιδιαβαίνοντας την έκθεση μιας ακόμα Ευρωπαίας καλλιτέχνιδος που γεννήθηκε λίγες δεκαετίες αργότερα από την Claude Cahun αλλά εξακολουθεί να ζει και να δημιουργεί ακόμα και σήμερα όπως η Gillian Wearing, είναι η ίδια η προβληματική της πολύπλοκης διαδικασίας σύστασης της γυναικείας ταυτότητας -στους δύσκολους καιρούς εντατικής συντηρητικοποίησης που φαίνεται ότι διανύουμε- που επανέρχεται και στοιχειώνει.
Μέσα στον σχεδόν έναν αιώνα ζωής της η Ρουμάνα Geta Bratescu περφόρμερ, κινηματογραφίστρια, εικονογράφος και εικαστικός αναδεικνύει με το έργο της το πώς οι ιδιότητες γυναίκα και καλλιτέχνης δεν μπορούν παρά να είναι αδιαχώριστες. Στην έκθεση του Camden Arts Center Geta Bratescu: The studio. A Tireless, Ongoing Spaceπαρουσιάζεται ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς της από το 1975 μέχρι σήμερα, με κεντρικό άξονα το στούντιο ως χώρο εργασίας αλλά και αυτοκαθορισμού.
Η καλλιτέχνης ταυτίζεται με το στούντιό της, γίνεται ένα με αυτό – the studio is myself λέει ξεκάθαρα σε συνέντευξή της- κι είναι αυτή η ταύτιση η δική της απόδραση από κάθε έμφυλη μάσκα. Το κατακερματισμένο της πρόσωπο στα κολάζ, τα αλλεπάλληλα αυτοπορτραίτα, τα leporellos με τους κατοπτρισμούς της, οι διαδικασίες που παραπέμπουν αμφίρροπα σε παγανιστικές τελετουργίες ή σε δουλειές του σπιτιού, η ραπτική ως ιδιόμορφη καλλιγραφία και η ανατρεπτική της χρήση μύθου και λογοτεχνίας αποτελούν απόπειρες αποδόμησης μιας παγιωμένης -χρόνια τώρα- γυναικείας εικόνας, ενός δικού της προσωπικού εξορκισμού του φαντάσματος της πατριαρχίας.