Γνωρίζοντας το ανοίκειο

Με τη Ναζιστική εισβολή στην Αυστρία το 1938 και την επακόλουθη προσάρτησή της στη Γερμανία, ο Sigmund Freud, του οποίου τα βιβλία είχαν ήδη καεί από τους Ναζί, μετά από δαιδαλώδεις διπλωματικές διαπραγματεύσεις, αναγκάζεται να φυγαδευτεί με την οικογένειά του στο Λονδίνο. Το σπίτι της οδού Maresfield Gardens στο Hamstead, στο οποίο ο Φρόιντ έμεινε τον τελευταίο χρόνο της ζωής του, αποτελεί σήμερα μουσείο αφιερωμένο στη ζωή και το έργο του, σημείο έλξης απανταχού θαυμαστών.  

Αυτό τον καιρό η περιήγηση στους χώρους του γίνεται επιπροσθέτως και καλλιτεχνικό συμβάν μέσα από το project ‘The Sandman’ της εικαστικού Elizabeth Dearnley, μια ιδιόμορφη ακουστική ξενάγηση στο σπίτι του Φρόιντ, μέρος της περιοδικής έκθεσης The Uncanny: A Centenary (Το ανοίκειο, μια εκατονταετηρίδα), που λαμβάνει χώρα σ’ αυτό μέχρι τις 9 Φεβρουάριου.  

Αφορμή για την έκθεση, τα 100 χρόνια από την πρώτη δημοσίευση του θρυλικού δοκιμίου του Φρόιντ ‘Το ανοίκειο’ (1919). 

Το ‘ανοίκειο’, αίσθηση μυστηριώδης και άβολη, που συχνά συναντάμε στην τέχνη και τη λογοτεχνία, σύμφωνα με τον Φρόιντ κινείται στα πλαίσια του τρομακτικού, καταλαμβάνοντας όμως ένα δικό της χώρο στην ανησυχία απέναντι στο γνωστό που για κάποιο λόγο αποξενώνεται, στο οικείο που μετατρέπεται σε φοβερό.  

Τα έργα της έκθεσης αν και δεν σου κόβουν την ανάσα, καταφέρνουν να συνομιλήσουν με αυτή την αποσταθεροποιητική αίσθηση και τις σύγχρονες εκφράσεις της. Η ταυτόχρονα φρικιαστική και τρυφερή οπτικοποίηση του ‘The Sandman’ από τους Urbaniak & Bladh, οι απρόσμενες συνθέσεις ανθρώπινων μελών στα σχέδια του (σπουδαίου) Hans Bellmer, οι παραμορφωμένες γυναίκες-κούκλες και τα πήλινα δάχτυλα της Martha Todd ισορροπούν όσο πρέπει ανάμεσα στο αποτρόπαιο και το οικείο. Σε αυτό φυσικά βοηθάει καθοριστικά ο ίδιος ο χώρος, ένα σπίτι-μαυσωλείο, ένας οίκος ανοίκειος. 

Από το κείμενο του Φρόιντ και την προσέγγισή του μέσω του ζοφερού Sandman, το σκοτεινό αυτό παραμύθι γεμάτο παιδικούς τρόμους, βγαλμένα μάτια και ανδρείκελα, το ανοίκειο πραγματώνεται στις μέρες μας σε διάφορες εκφάνσεις του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού από την τεχνητή νοημοσύνη μέχρι το φόβος της διαφορετικότητας, αποκτώντας έτσι μια απολύτως πολιτική διάσταση. 

Με άλλα λόγια, σε μια εποχή αποξένωσης από την ίδια την ανθρώπινη κατάσταση ίσως μια έκθεση για το ανοίκειο να σηματοδοτεί κάτι παραπάνω από μια επέτειο. 

 Λονδίνο 2020 

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στα Νέα της Τέχνης τον Ιανουάριο του 2020