Το ξεμπέρδεμα της γυναίκας-σκελετού (και άλλες ιστορίες)
«Contemporary Womanhood 1.0: σύγχρονες θηλυκότητες» στο MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά
Μια περίεργη μορφή, κάτι σαν γυναίκα-αράχνη ή σκελετός, κείτεται στο πάτωμα, σε μία στάση επικείμενης ανάληψης· από πάνω της, μια σειρά από μεταλλικοί άξονες σαν γιγάντια τρίαινα ή μια θάλασσα από μαλλιά, ανεβαίνουν προς τον ουρανό, ψάρια βρίσκονται πιασμένα ανάμεσά τους. Τεράστιοι μεταξωτοί μαστοί απλώνονται στον τοίχο σαν πλέγμα, προτάσσοντας τις ιδιότητές τους ως δοχεία ηδονής και θρέψης. Σκόρπια θραύσματα από μια διαβρωμένη και ξεχασμένη ―ίσως και απαγορευμένη― ιστορία αγάπης μας προκαλούν να τα συναρμολογήσουμε.
Υπάρχει ένας παράξενος μύθος στις προφορικές παραδόσεις των Ινουίτ, που μιλάει για τη γυναίκα-σκελετό. Μια νεαρή γυναίκα καταλήγει στον βυθό της θάλασσας λόγω της οργής ενός κυριαρχικού πατέρα που δεν εγκρίνει το περίεργο πλάσμα ―άνθρωπο-σκύλο― που εκείνη αγαπάει. Αφημένη να διαβρωθεί και να εξοντωθεί, χάνοντας σταδιακά την ανθρώπινη θωριά της, μεταλλάσσεται με τον καιρό σ’ ένα άγριο τερατόμορφο πλάσμα, όλο κόκκαλα και μαλλιά, καταραμένο να ζει για πάντα στα σκοτάδια των ωκεανών. Όταν μετά από μια αιωνιότητα μοναξιάς και λήθης πιάνεται στα δίχτυα ενός ψαρά, ως απεχθής σωρός από κόκκαλα και φύκια μπλεγμένα μεταξύ τους, εκείνος, ξεπερνώντας τον τρόμο που του εμπνέει, την παίρνει σπίτι του, της προσφέρει ζεστασιά και την «ξεμπλέκει». Μέσα από τη συμπαράσταση, την πίστη και την αποδοχή η γυναίκα σκελετός «ξεμπερδεύεται», αναγεννιέται και ανασύρει την υπόστασή της ατόφια. Γίνεται πάλι το πεισματάρικο κορίτσι που εναντιώθηκε στον πατέρα του, μεταμορφώνεται από τέρας σ’ ένα πλάσμα ελκυστικό, χειραφετημένο και παντοδύναμο.
Η γυναίκα-σκελετός ως παραβολή αναγέννησης και μεταμόρφωσης όπως εμφανίζεται μέσα στο καταπληκτικό βιβλίο της Αμερικανίδας ψυχαναλύτριας και ακτιβίστριας Κλαρίσα Πίνκολα Εστές, «Οι γυναίκες που τρέχουν με τους λύκους», αποτελεί την αφετηρία της έκθεσης Contemporary Womanhood 1.0: σύγχρονες θηλυκότητες, που παρουσιάζεται μέχρι τις 8 Οκτωβρίου 2023 στο MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά στην Αθήνα, σε επιμέλεια της Φαίδρας Βασιλειάδου.
Η έννοια της θηλυκότητας, αμετάκλητα θεμελιωμένη στον πανάρχαιο και απύθμενο βυθό στερεοτύπων και πατριαρχικών επιβολών που την επινόησαν και εξαρτημένη από τα μαζικά μέσα που την παγίωσαν, τα τελευταία χρόνια έχει υποστεί ριζικές αλλαγές. Ήδη οι πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας έχουν αναποδογυρίσει πολλές βεβαιότητες όσον αφορά στην κατασκευή ταυτοτήτων, ενώ νιώθουμε έντονα και καθημερινά τις δονήσεις από την ανάδυση μιας νέας, αναπτερωτικής θηλυκής δυναμικής, στην οποία έχουν συντελέσει αποφασιστικά το διαδίκτυο και οι πολλές και διαφορετικές προσωπικές ιστορίες που διαδίδονται μέσα απ’ αυτό, όπως και οι κοινότητες αλληλεγγύης που δημιουργούνται.
Η γυναίκα-σκελετός, αιώνες αφανής κάτω απ’ το νερό, μπορεί να ιδωθεί και ως μια γυναίκα που δεν άσκησε ποτέ ή άσκησε με τους λάθους τρόπους τις δυνάμεις της, τόσο ζωτικού για τις ανθρώπινες σχέσεις αλλά και την ψυχική μας υγεία, σχήματος Ζωή-Θάνατος-Ζωή, γράφει η Πίγκολα Εστές στο βιβλίο της. Είναι μια ιστορία πάνω στη δύναμη τόσο της ύπαρξης όσο και της αγάπης.
Θα μπορούσε να είναι μια ιστορία για το #ΜeToo και για τη γυναικεία αλληλεγγύη. Στους μύθους των σκληροτράχηλων φυλών του Πόλου άλλωστε η αγάπη είναι η ένωση πλασμάτων που η κοινή τους δύναμη τους επιτρέπει να εκπληρώσουν τη μοίρα τους. Η ένωση αυτή, που στη γλώσσα των Ινουίτ λέγεται angakok, έχει να κάνει τόσο με την αντοχή και την επιμονή, όσο και με μια ιδέα της αγάπης βαθύτερη, ισχυρότερη και οικουμενικότερη από τη ρομαντική αγάπη, τα ρομάντζα και τις παθιασμένες ερωτικές ιστορίες που συναντάμε στη σύγχρονη δυτική κουλτούρα, σκοπός των οποίων ήταν πρωτίστως η δημιουργία και διαιώνιση της πυρηνικής οικογένειας με τη γυναίκα ως αναπαραγωγική μηχανή.
Για την επίτευξη, όμως, αυτού του πανίσχυρου δεσμού, επιβάλλεται το αντάμωμα με τη Γυναίκα-Θάνατο, τη Lady Death, τονίζει η συγγραφέας. Πρόκειται για τη δοκιμασία μέσα από τη συνάντηση με ό,τι απεχθές και άσχημο κουβαλάμε ως όντα, με το σκοτεινό κομμάτι της εαυτής μας (και των άλλων). Έχει να κάνει δηλαδή με την αποδοχή τού είναι μας με όλες του τις αδυναμίες και δυσμορφίες. Η γυναίκα-σκελετός πρέπει να αποκαλυφθεί πριν μεταμορφωθεί.
Οι 14 καλλιτέχνιδες που συμμετέχουν στην ξεχωριστή αυτή έκθεση, προσεγγίζουν από πολλές και διαφορετικές γωνίες τις αντίρροπες δυνάμεις κατασκευής της σύγχρονης θηλυκότητας και των καινοφανών, μεταμορφωτικών και χειραφετητικών εκδηλώσεών της απέναντι σε αιώνες περιοριστικών στερεοτύπων και έμφυλης καταπίεσης. Οι πολυσχιδείς αποκρίσεις τους στο αίνιγμα της γυναίκας-σκελετού αναδεικνύουν πρωτίστως την απεριόριστη δυνατότητα αναγέννησης που φέρουμε μέσα μας, όπως και τις δυναμικές των μυθικών αλλά και προσωπικών αφηγήσεων.
Κάποια από τα έργα ευθυγραμμίζονται γοητευτικά με τις απολήξεις της αφήγησης των Ινουίτ, πυροδοτώντας πολλαπλές εστίες συνειρμών και προβληματισμών. Το μοτίβο Ζωή-Θάνατος-Ζωή, ιχνηλατείται μέσα από δουλειές όπως το ελεγειακό Luz de Abismo της Νανάς Σαχίνη ―που συνδιαλέγεται άμεσα και πολυδιάστατα με το παραξένισμα του μύθου, υποδηλώνοντας μέσα από υλικά τετριμμένα και απρόσμενα τη γκροτέσκα και γοητευτική διαδικασία της μεταμόρφωσης― και τον επίσης αλλόκοτα σπαρακτικό και κατανυκτικό Σκύλο της Ναταλίας Μαντά που σε καθηλώνει με τη gore υλικότητα και τη θρησκευτική αισθητική του.
Κι άλλοι όμως μεταμορφωτικοί μύθοι διατρέχουν παραπλεύρως την έκθεση. Τα ποτισμένα ροζ κοινότυπα γυναικεία αντικείμενα του Come with a cost της Δήμητρας Ζερβού φέρουν κάτι από το μεταμορφωτικό άγγιγμα-τίμημα ενός θηλυκού Μίδα (ή μήπως πρόκειται για το άγγιγμα της ίδιας της γυναίκας-σκελετού;), ενώ κοιτάζοντας τους επιβλητικούς μεταξωτούς ζαρωμένους μαστούς των Mammals (θηλαστικών) της Χαρίκλειας Παπαποστόλου το μυαλό ξεγλιστράει και προς την ιστορία του Τειρεσία, του προφήτη που μεταμορφώθηκε για εφτά χρόνια σε γυναίκα προκειμένου να εντρυφήσει στις κακουχίες και τις απολαύσεις της γυναικείας φύσης.
Σαν κτερίσματα στο υποθαλάσσιο μνήμα μιας άλλης εαυτής, τα θραύσματα του Traces from the imaginary grave of Esme and Esmee της Εσμεράλδας Μομφερράτου μας (προ)καλούν να αποκρυπτογραφήσουμε μια μυστηριώδη αυτοβιογραφία ―Esme είναι ένα όνομα που στα γαλλικά σημαίνει αγαπημένη―, ενώ κοιτάζοντας την ευαίσθητη εγκατάσταση The spaces between us της Δέσποινας Χαριτωνίδη είναι σαν να ακούς το τραγούδι των γοργόνων (ναι, η γυναίκα-σκελετός ζει).
Τέλος, η μεταμορφική και αμφίθυμη θηλυκότητα βρίσκει εξίσου δυνατές εκφράσεις μέσα από τη δουλειά της Τζόνα Σαχπάζη, που προκαλεί το κοινό να βιώσει τη δική της προσωπική ιστορία μεταμόρφωσης, αλλά και από τους πανέμορφους κεραμικούς αρχάγγελους της Νικομάχης Καρακωστάνογλου, έτσι όπως η παραδοσιακή φόρμα του αγγείου αναδύεται μέσα από μεταλλαγμένες φιγούρες αγγέλων-εξωγήινων.
Να σημειωθεί εδώ επίσης ότι η έκθεση συνομιλεί εξαιρετικά με το υπέροχο συνολικό έργο της γλύπτριας Άλεξ Μυλωνά ―που αποτελεί τη μόνιμη συλλογή του μουσείου―, ανοίγοντας έτσι και μια γόνιμη δίοδο συνομιλίας με παλαιότερες γενιές γυναικείας δημιουργικότητας.
Την έκθεση θα συνοδέψουν performances και παράλληλες δράσεις.
Καλλιτέχνιδες που συμμετέχουν στην έκθεση: Μυρσίνη Αρτακιανού, Μαρίνα Βελησιώτη, Δήμητρα Ζερβού, Νικομάχη Καρακωστάνογλου, Ναταλία Μαντά, Mariandrie, Εσμεράλδα Μομφερράτου, Νικόλ Οικονομίδου, Ναταλία Παπαδοπούλου, Χαρίκλεια Παπαποστόλου, Σοφία Σαράντη, Νάνα Σαχίνη, Τζόνα Σαχπάζης, Δέσποινα Χαριτωνίδη