O φεμινισμός είναι μια πολιτική της αγάπης. Συζητώντας με τις επιμελήτριες της έκθεσης «Coven: Witchcraft for Love Politics»

«Μπορεί μια έκθεση να μοιάζει με σύναξη μαγισσών, επιμελημένη στη βάση της αυτονομίας, του μοιράσματος γνώσεων και της ριζοσπαστικής φροντίδας;»[1]

Η Βασιλεία Κάγκα, κουήρ, φεμινίστρια επιμελήτρια τέχνης και περφόρμερ και η Κατερίνα Στάμου “εξερευνήτρια” γραφής και οπτικής ποίησης και επιμελήτρια εκθέσεων και δημόσιων εκδηλώσεων μας αποδεικνύουν ότι ναι, μπορεί.

Οι δύο επιμελήτριες που μοιράζονται τόσο την επιθυμία να κλονίσουν μέσα από τη δουλειά τους κανονιστικά συστήματα που καθορίζουν τις ανθρώπινες ταυτότητες όσο και την αγάπη για τη δημιουργία ως συνεργατική πρακτική, γνωρίστηκαν πριν από 13 χρόνια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο όπου σπούδαζαν Πολιτιστική Διαχείριση. Όταν τέλειωναν τις σπουδές τους επιμελήθηκαν την πρώτη τους έκθεση με τίτλο Love letters to Chaos το 2013 στο χώρο του Metamatic Taf.

Φέτος επιμελούνται ξανά παρέα μια έκθεση για την αγάπη ως μοχλό αλλαγής του κόσμου. Το Coven: Witchcraft for Love Politics παρουσιάζεται στο Φεμινιστικό Αυτόνομο Κέντρο Έρευνας με τη συμμετοχή καλλιτεχνών από Ελλάδα και εξωτερικό. Η φορτισμένη μεταφυσικές και φεμινιστικές υποδηλώσεις έννοια της σύναξης των μαγισσών ανάγεται εδώ σε ένα προεικονιστικό πλαίσιο φροντίδας, αλληλεγγύης και συμβίωσης διερευνώντας ρόλους και ποιότητες των θηλυκοτήτων και διαδρώντας με τους διεθνείς αγώνες για μια ριζοσπαστική αλλαγή αναπαραστάσεων της ιστορίας.

Μαζί είχαμε μια χορταστική συζήτηση πάνω στο φεμινισμό, την επιμέλεια, τους θεσμούς, την αγάπη και τη μαγεία.

Μαγεία και αγάπη λοιπόν, πώς προέκυψε και ευδοκίμησε αυτή η ιδέα και τι είναι το προ-εικονιστικό πλαίσιο φροντίδας;

Βασιλεία: Δεν υπάρχει αρκετό συναίσθημα στον καλλιτεχνικό χώρο και αισθανθήκαμε ότι υπάρχει ανάγκη επούλωσης τραυμάτων μέσω της τέχνης. Νοιώσαμε ότι πολλά θέματα που μας απασχολούν είναι παραγκωνισμένα. Ως φεμινίστριες --και εγώ ως queer φεμινίστρια επιμελήτρια και ακτιβίστρια-- θελήσαμε να θέσουμε υπό αμφισβήτηση κανονιστικά συστήματα που διατρέχουν την κοινωνία. Κι η επιμέλεια είναι για μένα μια πρακτική που μπορεί να δεσμευτεί με μη ηγεμονικές πρωτοβουλίες και να δώσει φωνή στους  παραμελημένους από την ιστορία της τέχνης. Κύριο μέλημά μου γενικά είναι να δώσω φωνή στην κοινότητά μου, όπως και σε καλλιτέχνες που προέρχονται από υποκουλτούρες και ομάδες περιθωριοποιημένες από το κύριο αφήγημα της τέχνης.

Κατερίνα: Μετά την πρώτη έκθεση που κάναμε μαζί φύγαμε και οι δύο στο εξωτερικό. Η Βασιλεία ήταν στο Βερολίνο κι εγώ στην Ιταλία αλλά κρατούσαμε επαφή. Στην Ιταλία είχα εμπλακεί με συλλογικότητες και καλλιτεχνικές ακτιβιστικές κολεκτίβες. Όταν πλέον γύρισα Ελλάδα είχαμε και οι δύο την ανάγκη να κάνουμε κάτι ανεξάρτητο, με κάθε δυνατή ελευθερία, μέσα στο οποίο θα ενεργοποιούνταν οι ιδιότητές μας και ως επιμελήτριες και ως φεμινίστριες. Θέλαμε να βγάλουμε βιώματα και πολιτικές αναζητήσεις, που είχαν προκύψει μέσα από τις συλλογικότητες που ήμασταν, αλλά και μέσα από τις φιλίες και τις συνεργασίες μας. Γενικότερα, μέσα από την επαφή μας με το φεμινισμό, όχι όμως μόνο ως θεωρία αλλά και ως διαδικασία, ως εργαλείο ανάπτυξης σχέσεων. Και όλο αυτό μας ενδιέφερε στη σύγχρονή του διάσταση και όχι ως ιστορική κληρονομιά.

Τώρα όσον αφορά στο προ-εικονιστικό πλαίσιο, πρόκειται για κάτι που ξεκίνησε στο Διαδικτυακό Πρόγραμμα Coven. Κατά μια έννοια θέλαμε να προτείνουμε και να φανταστούμε έναν άλλο τρόπο να στεγάζουμε τα εργαστήριά μας, την καλλιτεχνική δημιουργία και την επαφή των καλλιτεχνών με τον κόσμο. Καθώς αυτό που μας ενδιαφέρει και που οραματιζόμαστε είναι οι πολιτικές της αγάπης, οι επιλογές που έγιναν τόσο στο δημόσιο πρόγραμμα όσο και μέσα στην έκθεση, είχαν σκοπό να θρέψουν αυτό το πλαίσιο, να φανταστούμε δηλαδή αλλά και να βιώσουμε κάτι άλλο. Έναν τρόπο αφήγησης συνεργασίας και αλληλεπίδρασης που ξεφεύγει από πλαίσια ορθολογικά, από ένα πατριαρχικό μοντέλο όπου ο καλλιτέχνης θα παρουσιάσει το έργο του σαν ειδήμονας που δίνει γνώση αλλά δεν δίνεται σημασία στην ανατροφοδότηση. Η ίδια η έκθεση εμφανίζει πρακτικές φροντίδας και βιώματα που δίνοντάς τους φωνή εντέλει τα μεγεθύνουμε. Και εκεί ακριβώς έγκειται το προ-εικονιστικό. Στο ότι υπάρχει μια κοινότητα ανθρώπων που ζουν με τέτοιες αρχές και εμείς την αναδεικνύουμε ως δυνατότητα. Στο πώς φανταζόμαστε μια κοινωνία και με τον τρόπο μας της δίνουμε ορατότητα και φωνή ώστε κάποτε να υπάρξει.

Θέλετε να μου πείτε για το διαδικτυακό πρόγραμμα Coven που τρέξατε κατά την περίοδο της καραντίνας;

Κατερίνα: Το Coven ως διαδικτυακό πρόγραμμα έχει πλέον τελειώσει. Η έκθεση και η δουλειά μας είχε ξεκινήσει τον Γενάρη 2020 προορισμένη να ανοίξει τον Απρίλιο 2020 και αναβλήθηκε 2 αν όχι 3 φορές. Πέσαμε 2 φορές σε lockdown και προκειμένου να μη χάσουμε την επαφή, να κρατήσουμε ζωντανό το project αλλά και για να κρατηθούμε κι εμείς μέσα στην πανδημία στα λογικά μας και δημιουργικές, ξεκινήσαμε το δημόσιο on-line πρόγραμμα. Μέσα σε αυτές τις διαδικτυακές «συνάξεις», και ως προπαρασκευαστικό στάδιο της έκθεσης, έγιναν διάφορα workshops από καλλιτέχνιδες/ες που είχαν έργα στην έκθεση, τρία reading groups τα οποία συντόνιζαν 4 από τις 5 συνδιευθύντριες του Φεμινιστικού Αυτόνομου Κέντρου πάνω στο βιβλίο «Witches, Witch-Hunting, and Women» της Silvia Federici κι ένα ακόμα που συντονίσαμε εμείς οι δύο, με βιωματικό χαρακτήρα γύρω από τη δημιουργία φεμινιστικών ιστοριών ενδυνάμωσης. Τελικά αυτή η διαδικασία  έκανε πολύ καλό στο όλο πρότζεκτ. Είχαμε πολύ κόσμο από το εξωτερικό,  γνωρίσαμε νέα άτομα, δημιουργήθηκε μια κοινότητα γύρω από την ομάδα. Κατά τη διάρκεια δε κάποιων workshops --όπως το Workshop της Marie-Andrée Godin: Coven/Care - WWW³ (World Wide Web/ Wild Wo.Men Witches / World Without Work) (Νοέμβριος 2020)-- έγινε με τις συμμετέχουσες μια προσπάθεια προσέγγισης στη συνεργασία και τη συνύπαρξη με άξονα τις αρχές ανάπτυξης μιας φεμινιστικής συνείδησης. Και τελικά είναι η ανάπτυξη αυτής της συνείδησης σε συνδυασμό με την ανταλλαγή συναισθημάτων αυτό που μας ενδιέφερε περισσότερο να προκύψει, παρά η παραγωγή κάποιου συγκεκριμένου καλλιτεχνικού αντικειμένου. Προσωπικά ταυτίζομαι πολύ με το διαδικαστικό και το διαδραστικό στην τέχνη. H επιμέλεια μόνο έτσι με ενδιαφέρει.

Βασιλεία: Ήταν πολύ σημαντικό για μας ότι όλα αυτά τα workshops των καλλιτεχνών ήταν διαδραστικά. Δεν ήταν μονόλογοι όπου κάποια πχ μιλάει στο zoom για ώρες. Το κοινό συμμετείχε ενεργά. Σκοπός ήταν να δημιουργήσουμε έναν on-line χώρο --δεν θα πω safe space γιατί δεν υπάρχουν safe spaces-- που να εκπέμπει όσο το δυνατόν περισσότερο μια ζεστασιά. Και πράγματι υπήρξαν πολύ συγκινητικές στιγμές. Ήταν βασικό να δημιουργήσουμε ένα τέτοιο μοίρασμα, μια τέτοιου είδους ανταλλαγή συναισθημάτων και γνώσης στον κυβερνοχώρο. Αν θεωρήσουμε ότι οι μάγισσες ήταν οι θηλυκότητες που έπαιρναν την γνώση στα χέρια τους και τη μοίραζαν, εμείς είμαστε οι μάγισσες του σήμερα. Ως μεταμοντέρνες μάγισσες του 21ου αιώνα ανταλλάξαμε μαντζούνια και πρακτικές φροντίδας, τις γνώσεις μας δηλαδή, διαδικτυακά πλέον, μέσα από το zoom.

Τι είναι love politics σήμερα; Έχει χώρο η αγάπη μέσα στην πολιτική;

Κατερίνα: Η έκθεση εμπνέεται από τον διαθεματικό φεμινισμό. Τα ερωτήματα που θέτει περιστρέφονται γύρω από τη συνύπαρξη, το χτίσιμο συμμαχιών, το πώς μπορούμε ως άτομα με διαφορετικές ταυτότητες και βιώματα αλλά με κοινά συναισθήματα γύρω από τα βιώματα αυτά να συνυπάρξουμε. Και αυτό το άνοιγμα για συνύπαρξη έχει ως κέντρο την αγάπη. Αλλιώς αυτή η συνύπαρξη δεν μπορεί να συμβεί. Εγώ τον φεμινισμό τον βλέπω σαν μια πολιτική της αγάπης. Η δημιουργία χώρου για την ευαλωτότητα, την απαλότητα, τον αυθορμητισμό, η εξάσκηση της συνύπαρξης και της ανάπτυξης μιας νέας συνείδησης, όλο αυτό είναι μια διαδικασία αγάπης. Κι αυτή η εμπειρία δεν ενθαρρύνεται μέσα σε άλλες δομές της κοινωνίες ή σε διαφορετικά πλαίσια και χώρους της κοινωνίας, ούτε σημαίνει ότι πάντα επιτυγχάνεται στο φεμινισμό. Ο φεμινισμός όμως κρύβει μια τέτοια επιθυμία όπως και η τέχνη. Αυτό από μόνο του έχει μια δόση μαγείας, είναι μια δυνατότητα επαναμάγευσης. Και είναι μια συνεχής διαδικασία, όχι ένα μεμονωμένο γεγονός, όπως ακριβώς έλεγε και η Audre Lorde για την επανάσταση.

Βασιλεία: Και μόνο η ύπαρξη συγκεκριμένων ταυτοτήτων ανθρώπων είναι από μόνη της πολιτική πράξη. Σκέφτομαι ότι, όσο ρομαντικό και αν ακούγεται, όσες ανήκουμε σε τέτοιες συλλογικότητες θεωρούμαστε ακόμα «χίπισσες». Νομίζω ότι η αγάπη είναι ένας μοχλός, ειδικά σε παραγκωνισμένες ταυτότητες. Εγώ δουλεύω εμπειρικά εντελώς. Η τέχνη είναι εδώ για επούλωση πληγών και η αγάπη είναι στον πυρήνα της --αλλά βέβαια θα μου πεις τι σημαίνει αγάπη; Τέλος πάντων, όλες αυτές οι ποιότητες, η αγάπη, η απαλότητα, η τρυφερότητα θεωρούνται χαρακτηριστικά της θηλυκότητας που μέσα στην πατριαρχία παραγκωνίζονται, θεωρούνται δευτερεύοντα. Δεν είναι όμως.

Κατερίνα: Και όσον αφορά την αγάπη, curate σημαίνει φροντίζω και ο έμφυλος ρόλος των θηλυκοτήτων είναι πάντα αυτές που φροντίζουν, οι φροντίστριες, οι επιμελήτριες. Εγώ, μέσα από αυτή την έκθεση, μέσα από την επιμέλεια που δεν είναι αποκομμένη από τη φεμινιστική οπτική και από τη διαδικασία, που θέτει ερωτήματα τέτοιας φύσης, αισθάνθηκα ότι το να επιμελείσαι είναι ενδυναμωτικό, είναι μια εμπειρία επανοικειοποίησης των συναισθημάτων χωρίς ντροπή και χωρίς ενοχές για το ρόλο μας ως φροντίστριες αλλά σε ένα πλαίσιο που εμείς καθορίζουμε και ελέγχουμε. Προσωπικά βέβαια ομολογώ ότι δυσκολεύομαι να αυτοχαρακτηριστώ «επιμελήτρια». Παρόλο που με ενδιέφερε πάντα και το έχω σπουδάσει, αισθάνομαι ότι ο ρόλος της επιμελήτριας τέχνης είναι περιοριστικός και καταπιεστικός.

Η επιμέλεια έχει κατηγορηθεί από τα τέλη του 20ου  αιώνα ως μοχλός ελέγχου της αγοράς της τέχνης αν όχι της ίδιας της ιστορίας της τέχνης. Είναι επομένως αρκετά ενοχοποιημένος όρος γιατί κουβαλά και μια επίφαση εξουσίας. Εσένα η δυσφορία σου απέναντι στον όρο έχει να κάνει με όλη αυτή τη εξουσιαστική φορεσιά που του έχει επιτρέψει το σύστημα ή με το θέμα της δημιουργικότητας;

Κατερίνα: Έχει να κάνει και με τα δύο. Και με το πώς στον κόσμο της τέχνης παρουσιάζεται ο ρόλος της επιμελήτριας, τι σημαίνει, πώς περιγράφεται. Από τη στιγμή που κάτι γίνεται ρόλος είναι προβληματικό, και ίσως είναι και κάτι που εντέλει περιορίζει τη δημιουργία, τα περιθώρια ελευθερίας και πραγματικής επικοινωνίας που μπορεί να έχουν οι επιμελητές με τους γύρω τους.

Βασιλεία: Ένας από τους πιο αγαπημένους μου καλλιτέχνες, ο David Wojnarowicz,

είχε πει ότι με το να βάζεις ταμπέλες στα “acts of creativity” σου είναι σαν να προσκαλείς τον «κόσμο της τέχνης» να ελέγξει εσένα και το έργο σου με τα δικά του κριτήρια. Το ρήμα «είμαι» για εμένα είναι από μόνο του ουσιοκρατικό, οπότε προτιμώ να μη δηλώνω ότι «είμαι επιμελήτρια» αλλά ότι επιμελούμαι εκθέσεις. Ο κόσμος της τέχνης και της επιμέλειας ακούγονται σαν κάτι bourgeois και ανοίγονται διάφορα ερωτήματα για το τι είναι η επιμέλεια. Μπορεί όμως να είναι και πολιτική πρακτική. Γιατί μπορεί να δώσει φωνή και να φτιάξει καινούρια αφηγήματα. Ό,τι επιμέλεια έχω κάνει  είναι πάντα συλλογική διαδικασία. Και λέω --περιπαικτικά και αυτοσαρκαστικά-- ότι οι επιμελητές είναι ατάλαντοι καλλιτέχνες. Από την άλλη βέβαια πιστεύω ότι είναι και ένα είδος καλλιτεχνικής πρακτικής. Δημιουργεί μια εμπειρία, είναι ένα εργαλείο. Στο Coven ας πούμε πασχίσαμε να παράξουμε μια ολική εμπειρία.

Βέβαια, το θέμα της συμπεριληπτικής έκθεσης είναι υπό συζήτηση. Το λεγόμενο tokenism, η χρήση των μελών του περιθωρίου ως εξωτικά πουλιά. Η συμπερίληψη ως επιμελητή πρακτική δεν είναι το να ψάξεις να βρεις καλλιτέχνες με «σπάνιες» ταυτότητες, αλλά η επί ίσοις όροις ανάδειξη καλλιτεχνών από παραγκωνισμένες οπτικές.

Η αλήθεια είναι ότι υπάρχει μια τέτοια τάση σήμερα. Κινδυνεύει να γίνει «μόδα» το να συμπεριλαμβάνεις στις εκθέσεις καλλιτέχνες από περιθωριοποιημένες ομάδες. Ίσως όμως πρέπει να περάσουμε αυτή τη φάση πριν γίνει οργανικά. Δεν νομίζετε ότι πλέον πορευόμαστε προς μια κοινωνία όπου η συμπερίληψη μπορεί να γίνεται πιο φυσικά; Και ότι κάποια πράγματα αρχικά οφείλουν να γίνουν, ας πούμε, «με το ζόρι» πριν κερδηθεί μια πραγματική ισοτιμία;

Βασίλεια: Ναι αλλά πρέπει να γίνονται με φροντίδα. Εγώ ας πούμε ως άτομο που η ταυτότητά του έχει ευρέως αντικειμενοποιηθεί έχω φύγει από meetings κλαίγοντας.

Κατερίνα: Και εξαρτάται και τι επιφέρει. Γιατί όταν όλη αυτή η στοχευμένη αναζήτηση περιθωριοποιημένων ομάδων για να συμμετέχουν σε εκθέσεις επιφέρει χρήματα, θέσεις εργασίας και ορατότητα μπορεί να κάνει καλό. Το ζήτημα όμως είναι πιο σύνθετο. Μπορεί ταυτόχρονα ανάλογα με τις συνθήκες τα άτομα αυτά να αισθάνονται εκμεταλλεύσιμα, ότι είναι μια επιλογή προς όφελος άλλων θεσμών. Σίγουρα βοηθά στο να αλλάξει η αναπαράσταση πολλών ταυτοτήτων η παρουσία τους σε μεγάλες εκθέσεις. Για να γίνει όμως αυτό ουσιαστικά χρειάζεται μια οργανική διαδικασία πολιτικοποίησης η οποία λείπει. Όταν ένα μεγάλο ίδρυμα στο Λονδίνο πχ. επιλέγει να αναδείξει με μεγάλες εκθέσεις καλλιτέχνες από περιθωριοποιημένες ομάδες και την ίδια στιγμή έχει απολύσει μόνιμους υπαλλήλους γιατί το συμφέρει να προσλάβει, για παράδειγμα, χαμηλόμισθους πρακτικάριους, υπάρχει μεγάλη υποκρισία.

Βασιλεία: Και εντέλει πάλι οι θεσμοί χτίζουν το αφήγημα, το τι είναι το queerness, τι είναι η γυναίκα ή η θηλυκότητα. Επίσης, νοιώθω ότι με όλο το identity politics ξεχνάμε διαρκώς το ταξικό. Και δεν το βλέπω ιεραρχικά. Όλες οι ταυτότητες είναι ίσες και δεν υπάρχει κάποια που υπερτερεί σημασίας. Στο Βερολίνο όμως πχ., στους queer χώρους που κινούμαι, ενώ ασχολούμαστε διαρκώς με το identity politics, το ταξικό έχει περάσει σε δεύτερη μοίρα, λες και όλες έχουμε λύσει βιοπορισμό και οικονομικά θέματα. Στο Coven ήταν πολύ σημαντικό για μας να μιλήσουμε και για την τάξη.

Κατερίνα: Εγώ έχω την αίσθηση ότι πλέον λίγο ή πολύ όλες ξέρουμε ποιος είναι ο ρόλος των θεσμών, την εξάρτησή μας από αυτούς και ότι αυτά που μπορούν να μας επιστρέψουν είναι εντέλει περιορισμένα. Η καλλιτεχνική ζύμωση όμως δε γίνεται μέσα σε αυτά τα πλαίσια.

Και η επιλογή του χώρου, το ότι επιλέξαμε να κάνουμε αυτή την έκθεση στο Φεμινιστικό Κέντρο Έρευνας ενέχει αυτή τη συνειδητότητα. Το ότι αποφασίσαμε να την κάνουμε σε ένα χώρο με τέτοια κατεύθυνση όσον αφορά στη διανομή της γνώσης, που έχει αλληλεπίδραση με τη γειτονιά του Άγιου Παντελεήμονα κι έχει στεγάσει φεμινιστικές συνελεύσεις. Δε νοιώσαμε δηλαδή την ανάγκη να το κάνουμε σε ένα art space με δικό του κοινό ας πούμε, θέλαμε κάτι πιο ζωντανό.

Πώς σχετίζεται η πρωτοβουλία σας και το πρότζεκτ όπως γεννήθηκε και εξελίχθηκε με τα πολυάριθμα περιστατικά έμφυλης και οικογενειακής βίας που άρχισαν τα τελευταία χρόνια να ακούγονται όλο και περισσότερο;

Κατερίνα: Υπάρχει ένα έργο της Σοφίας Ροζάκη (Glitter in our wounds, 2018) που αναφέρεται ξεκάθαρα στην δολοφονία του Ζακ. Κατά τα άλλα θα έλεγα ότι δεν υπάρχει άμεση αλλά έμμεση συνομιλία. Μέσω της φεμινιστικής ματιάς η έκθεση λειτουργεί περισσότερο ως απάντηση ή ως πρόταση επιβίωσης απέναντι σε αυτά τα ζητήματα. Αυτό που είπε νωρίτερα η Βασιλεία, μια πρόταση επούλωσης. Μοντέλα ζωής και κοινότητας, βιώματα και σχέσεις έρχονται ως απάντηση, δυνατότητα αλλαγής και επιβίωσης, χωρίς άμεσες αναφορές. Υπάρχει ας πούμε ένα έργο της Ελίζας Γκορόγια με φωτογραφίες της γιαγιάς της που πέθανε φέτος και λέγεται: Τώρα θα μου μιλάς μόνο στα όνειρα γιαγιά (2021). Αυτό χωρίς να λέγεται ξεκάθαρα έχει σίγουρα μια αναφορά στο περίφημο σλόγκαν «Είμαστε οι εγγονές των μαγισσών που δεν καταφέρατε να κάψετε». Μέσα από προσωπικά βιώματα αναδύονται σχέσεις με την επικαιρότητα.

Βασιλεία: Όταν μιλάμε άλλωστε για φεμινισμούς και πατριαρχία όλα αυτά τα τραύματα είναι ενσώματα, δε χρειάζεται να γίνει άμεσα λόγος, έχουν χτίσει τις ίδιες τις ταυτότητές μας. Στρεφόμαστε προς την τέχνη για να επιβιώσουμε και να επουλώσουμε τα τραύματά μας και να αλλάξουμε τους μικροκόσμους μας, οι αλλαγές έρχονται σε μικροκλίματα. Έστω και μια επισκέπτης να σκέφτηκε κάτι παραπάνω, για μένα είναι κέρδος.

Πιστεύετε ότι έχουν αλλάξει τα πράγματα όσον αφορά στο γυναικείο κίνημα στην Ελλάδα

Βασιλεία: Έχει αρχίσει και μπαίνει στο mainstream. Το H&M πριν από κάποιο καιρό είχε βγάλει μπλουζάκια feminism. Όταν μπαίνει κάτι τέτοιο στο mainstream έχει και τα καλά του έχει και τα κακά του. Φαντάζομαι είναι καλό να γίνει mainstream ο φεμινισμός. Βλέπω τα πολύ νέα παιδιά 20-22 χρονών και θεωρώ ότι είναι πολύ πιο προχωρημένα και από γνώση και ευκολία πρόσβασης στην πληροφορία. Εγώ είχα πολιτικοποιηθεί στο δρόμο. Πλέον πολιτικοποιούνται στο internet (για να μιλήσω γιαγιαδίστικα). Και ναι για να λέμε την αλήθεια έχει δύναμη το web, βλέπουμε πώς έχουν κινηθεί πράγματα από την περίπτωση του e-food και του κινήματος για το Ζακ ή και μόνο το ότι ο όρος γυναικοκτονία χρησιμοποιείται επιτέλους ευρέως είναι ένα φως στον ορίζοντα.

Κατερίνα: Εγώ νοιώθω ότι έχουν αλλάξει πολύ τα πράγματα και ότι είναι δυνατό το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα. Μπορεί να μην έχει τόσο μαζική έκφραση όπως το Non Una Di Meno για παράδειγμα της Ιταλίας ή κάποια κινήματα της Λατινικής Αμερικής αλλά είναι έντονο πια και νοιώθω ότι πολλά πράγματα από αυτά που κάνουμε κάθε μέρα εγώ, οι φίλες μου, εσύ, όλα αυτά που κάνουμε και συζητάμε είναι σε διαρκή διάλογο και σχέση με το φεμινισμό και το πώς αναπτύσσεται το κίνημα. Είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι είμαστε όλες κομμάτι των διεργασιών που γίνονται τελευταία. ΟΚ, διαφορετική η εμπειρία της συνέλευσης, της διαδήλωσης, του #metoo ή του χαμού με το συνέδριο Γονιμότητας στα σόσιαλ, αλλά όλα μικρά ή μεγάλα έχουν αντίκτυπο. Και όλες είμαστε κομμάτια είτε είμαστε εκεί είτε όχι.

Βασιλεία: Να πούμε όμως επίσης εδώ ότι το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα είναι δουλειά δεκαετιών. Και καμιά φορά τείνουμε να ξεχάσουμε ότι queer, φεμινιστικές και λεσβιακές ομάδες εδώ και δεκαετίες δουλεύουν και αγωνίζονται και τις θεωρούσανε κάποτε τρελές φεμινίστριές. Όλα αυτά δεν έγιναν τα τελευταία μόνο χρόνια, ή μόνο μέσα από το ίντερνετ, δεν πρέπει να ξεχνάμε τις “ancestors” μας. Και το σήμερα, όλα αυτά τα διάφορα κομμάτια που λες Κατερίνα, είναι αποτέλεσμα διεργασιών όλων των προηγούμενων δεκαετιών.

Τελικά θα μας σώσει η τέχνη;

Κατερίνα: Ήδη μας σώζει η τέχνη

Βασιλεία: Η αλήθεια είναι άσχημη. Και έχουμε την τέχνη για να μη μας σκοτώσει η αλήθεια έλεγε ο Νίτσε. Εξαρτάται βέβαια και από ποια θέση μιλάμε, αν ο κόσμος δεν έχει να φάει δεν τον σώζει η τέχνη.

Κατερίνα: Poetry is not a luxury*.

Βασιλεία: Ε είναι κάποιες φορές. Στη δουλειά μου η ουτοπία είναι κάτι που μπορεί να μην είναι ακόμα εδώ αλλά υφίσταται. Η τέχνη μας κάνει να ονειρευόμαστε και να φεύγουμε από το τραύμα και από τον πόνο του παρόντος, κάθε έκθεση και καημός. Για μένα κάθε τι που κάνω φέρνει τις φίλες μου, την (διαλεγμένη) οικογένεια και τον κύκλο μου γύρω μου. Η τέχνη μας κάνει να ξεχνιόμαστε από το τραυματικό παρόν.

Άρα ίσως μας σώζει τελικά.

Η έκθεση Coven: Witchcraft for Love Politics σε επιμέλεια Βασιλείας Κάγκα και Κατερίνας Στάμου παρουσιάζεται στο Φεμινιστικό Αυτόνομο Κέντρο έρευνας, Αγίου Παντελεήμονα 7β, μέχρι την Κυριακή 17 Οκτώβρη 2021

Συμμετέχοντες καλλιτέχνες: Μαργαρίτα Αθανασίου, Khaleb Brooks, Ραμπάμπ Ελ Μουαντίν, Marie-Andrée Godin, Ελίζα Γκορόγια, Graham Kolbeins, Βασιλική Λαζαρίδου, Rory Midhani, Σωτήρης Μπατζιάνας, Σοφία Ροζάκη, Μυρτώ Σταμπούλου, The Love Spells & Rituals for Another World Collective, Dorian Wood

[1] Απόσπασμα από το Δελτίο Τύπου της έκθεσης.

* Τίτλος ποιητικού δοκιμίου της Audre Lorde.