Η Hilma af Klint και η επινόηση της αφαίρεσης.
Η Θεοσοφική Εταιρεία υπήρξε ένα κέντρο μεταφυσικών, πνευματικών και εσωτερικών μελετών με ρίζες τον Ερμητισμό και τον Νεοπλατωνισμό και σκοπό την αναζήτηση κοινών στοιχείων ανάμεσα στις διάφορες θρησκείες ως δρόμο προς την αλήθεια ή αυτό που οι θεοσοφιστές αποκαλούν Αρχαία Σοφία.
Παρά τις στενές σχέσεις τους με το Βουδισμό και άλλες ανατολικές φιλοσοφίες οι θεοσοφιστές είχαν μάλλον κλίση προς παραφυσικές δραστηριότητες και φαινόμενα που τα απέδιδαν στους αποκαλούμενους Μεγάλους Δασκάλους της Αρχαίας Σοφίας (ένα είδος πεφωτισμένων όντων που ζουν ανάμεσά μας).
Ιδρύτρια και εμβληματική φιγούρα της Εταιρείας ήταν η μυστηριώδης, επιφανής, χαρισματική αλλά αμφιλεγόμενης φήμης Helena Blavatsky (γνωστή ως Κυρία Blavatsky), Ρωσίδα αριστοκράτισσα φιλόσοφος, συγγραφέας και μυστικίστρια, η οποία κατά τη διάρκεια της ζωής της είχε εμπλακεί σε αρκετές υποθέσεις που σχετίζονταν με ψευδή υπερφυσικά φαινόμενα.
Μέσα στον ευρύτερο ιστό των πιστών της Εταιρείας, άνηκε και η Σουηδική Κοινότητα Edelweiss, που συνδύαζε τις ιδέες της Blavatsky με την Ανθρωποσοφία του Rudolf Steiner και με μια ευρύτερη αναζήτηση πνευματικότητας.
Και κάπου εκεί μέσα, γύρω στο 1905 γεννιέται η Αφηρημένη τέχνη.
Η Hilma af Klint είχε πάντα μια κλίση προς την πνευματικότητα, αλλά ήταν μετά την πρώτη της συνάντηση με το θάνατο, την απώλεια της δεκάχρονης αδελφής της Hermina, το 1880 που άρχισε να αναπτύσσει ένα βαθύτερο ενδιαφέρον. Ως φοιτήτρια τέχνης —μία από τις πρώτες γυναίκες φοιτήτριες τέχνης στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών της Στοκχόλμης— και στην πρώιμη καλλιτεχνική της καριέρα, κατέκτησε την τέχνη του τοπίου και του πορτρέτου πριν αρχίσει να επεξεργάζεται κάποιες πρώτες ιδέες πάνω στην καλλιτεχνική αφαίρεση ως έκφραση του αόρατου. Η εξάσκηση αυτόματης γραφής και σχεδίου με τις Πέντε, τη γυναικεία ομάδα που είχε φτιάξει με φίλες της από την Κοινότητα Edelweiss, την οδήγησε σταδιακά σε ένα είδος πρώιμης ζωγραφικής αφαίρεσης, αρκετά χρόνια πριν από τον Malevich και τον Kandinsky (ο οποίος να σημειώσουμε εδώ ήταν επίσης εμπνευσμένος από την εξαιρετικά επιδραστική Blavatsky).
Στην πραγματικότητα, ήταν μόλις 1905 όταν η af Klint ξεκίνησε να εφαρμόζει το καλλιτεχνικό της μη αναπαραστατικό ιδίωμα, ως πνευματική ανάθεση από τους Μεγάλους Δασκάλους προκειμένου να αναδείξει σε αστρικό επίπεδο το βασίλειο των αθάνατων.
Ας καταστήσουμε σαφές εδώ ότι η ζωγραφική ως μέσο έρευνας μιας εσωτερικής σύνδεσης με τον πνευματικό κόσμο και το υπερβατικό δεν ήταν αποκλειστική —και για κάποιους ίσως ακόμα και περιγέλαστη— πρωτοβουλία της af Klint.
Όλη η αφαίρεση, ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια του μοντερνισμού, που αναπτύχθηκε λίγο αργότερα στην κεντρική Ευρώπη είχε τις ρίζες του εκεί.
Η Hilma af Klint ήταν απλώς η πρώτη --κάτι που δεν της αποδόθηκε ποτέ μέχρι πρόσφατα.
Θα μπορούσαμε ίσως να υποθέσουμε ότι οι ευαίσθητες καλλιτεχνικές κεραίες της σε συνδυασμό με τη μεταφυσική της ανησυχία, συνέλαβαν από πολύ νωρίς αυτή την εσωτερική ανάγκη του μοντερνισμού να αποστασιοποιηθεί από τον κυρίαρχο ορθολογισμό του βλέμματος που χαρακτήριζε την τέχνη από την Αναγέννηση μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα.
Όταν λίγο αργότερα ο Γερμανός φιλόσοφος Wilhelm Worringer εξέφρασε αυτές τις απόψεις στο βιβλίο του Αφαίρεση και Ενσυναίσθηση (1908) και ακόμη πιο μετά ο Kandinsky στο Για το πνευματικό στην τέχνη (1912) μιλάει για τη φωνή του απείρου και την ανάγκη να ξυπνήσει τον κόσμο από τον υλισμό, η af Klint έχει ήδη τελειώσει το πρώτο μέρος της μεγαλειώδους της σειράς έργων Paintings for the Temple (Πίνακες για τον Ναό, 1905-1916).
Οι Πίνακες για το Ναό αποτελούνται από 193 έργα διαφόρων μεγεθών που αν και ολοκληρώθηκαν μέσα σε μια δεκαετία, 111 από αυτά έγιναν μεταξύ 1906 και 1908. Μερικά από τα έργα είναι τεράστια, γεγονός αξιοσημείωτο αν σκεφτεί κανείς ότι η Af Klint ήταν πολύ μικροκαμωμένη και σίγουρα δεν είχε την οικονομική επιφάνεια για βοηθούς.
Η αλήθεια είναι ότι συνήθιζε να ζωγραφίζει στο πάτωμα σε ένα είδος έκστασης, οδηγημένη --όπως η ίδια καταγράφει-- από τις φωνές των Μεγάλων Δασκάλων. Πρόκειται για πρακτική που αν μοιάζει γνώριμη είναι γιατί πολύ αργότερα τη συναντάμε στη ζωγραφική του Jackson Pollock, αν και διατυπωμένη μέσα από διαφορετικές λέξεις.
Οι εικόνες ζωγραφίστηκαν απευθείας από μέσα μου, χωρίς προκαταρκτικά σχέδια και με μεγάλη ορμή. Δεν είχα ιδέα τι υποτίθεται ότι απεικόνιζαν. Παρ ' όλα αυτά, δούλεψα γρήγορα και με σιγουριά, χωρίς να αλλάξω ούτε πινελιά μετά, περιγράφει η ίδια τη μέθοδο της.
(Όταν βρίσκομαι στη ζωγραφική μου, δεν γνωρίζω τι κάνω. Είναι μόνο μετά από ένα είδος περιόδου "εξοικείωσης" που βλέπω τι έχω κάνει. Έτσι περιγράφει ο Pollock την πρωτοποριακή μέθοδο του σχεδόν μισό αιώνα αργότερα.)
Το καλλιτεχνικό λεξιλόγιο της af Klint είναι πολύ αναγνωρίσιμο. Αν και η ζωγραφική της είναι απολύτως ιδιοσυγκρασιακή, τα σύμβολα που χρησιμοποιεί είναι πανανθρώπινα. Υπάρχουν πολλές μορφές λουλουδιών, σταυροί, σπείρες και καμπύλες. Ορισμένα σχήματα παραπέμπουν στα αναπαραγωγικά όργανα της γυναίκας ή των λουλουδιών. Άλλοτε μοιάζουν με κοχύλια, μανιτάρια ή κρυσταλλικά σχήματα και άλλοτε με μουσικές νότες ή γράμματα άγνωστων αλφαβήτων. Μερικές φορές υπάρχουν και κάποιες ευανάγνωστες λέξεις (στα σουηδικά βέβαια). Σε μερικούς από τους πίνακες, υπάρχουν ισχυρά γεωμετρικά στοιχεία σε μυστικιστικούς συνδυασμούς. Σε άλλα, τα γεωμετρικά μοτίβα είναι τόσο αυστηρά που θυμίζουν κονστρουκτιβισμό ή τη γεωμετρική αφαίρεση του Mondrian ή του Kupka.
Η ζωγραφική της είναι σαν να «μπαινοβγαίνει» από το φυσικό στο πνευματικό παραμένοντας, όμως, σε ένα αφαιρετικό, μη παραστατικό επίπεδο. Σαν να διαισθάνεται ένα είδος παλμού ή κώδικα και να τον καταγράφει μέσα από αφηρημένες φόρμες και χρώματα.
Η ίδια αργότερα στις σημειώσεις της δίνει κάποιους οδηγούς αποκρυπτογράφησης της συμβολικής της γλώσσας. Η σπείρα είναι η εξέλιξη, το μπλε είναι το αρσενικό και το κίτρινο το θηλυκό, το W είναι η ύλη και το U το πνεύμα.
Υπάρχει μια τρυφερή σειρά έργων της με τίτλο The Dove (Ο κύκνος), όπου φαίνεται να παίζει με την ιδέα του Γιν / Γιανγκ με μια παθιασμένη και ποιητική διάθεση, ενώ άλλες, όπως το The Evolution (Η εξέλιξη) μοιάζουν να προσεγγίζουν τη χριστιανική θρησκεία με εκστατική αφοσίωση.
Μετά τη συνάντησή της με τον Rudolf Steiner και την κριτική που ασκεί στη δουλειά της, σταματά τη γεωμετρική αφαίρεση και επικεντρώνεται σε πιο βιομορφικά μοτίβα. Στις τελευταίες της σειρές, όπως το On the Viewing of Flowers and Trees (Περί της όψης λουλουδιών και δέντρων) επιδιώκει να αναδείξει την δια-συνδεσιμότητα της φύση μέσα από τις σχέσεις μεταξύ μικρόκοσμου και μακρόκοσμου.
Η Hilma af Klint πριν πεθάνει, και διαισθανόμενη ότι η δουλειά της δεν ήταν ακόμα σε διάλογο με την τέχνη της εποχής της, υπαγόρεψε ρητά στον κληρονόμο της τα έργα της αφαιρετικής ζωγραφικής (από τα 1000 που άφησε), να μην αποκαλυφθούν πριν περάσουν 20 χρόνια από το θάνατό της, όπως και συνέβη.
Η δουλειά της παρόλα αυτά έγινε ευρύτερα γνωστή μόλις το 2013, με μια μεγάλη έκθεσή της στο Moderna Museet της Στοκχόλμης η οποία περιόδευσε στη συνέχεια σε όλο τον κόσμο. Το 2018 δε, στο Guggenheim της Νέας Υόρκης έλαβε χώρα η πρώτη μεγάλη αναδρομική της έκθεση στις ΗΠΑ.
Από πέρσι τον Απρίλη μέχρι τις 11 Απριλίου του 2021 (εάν βέβαια και εφόσον ανοίξουν τα μουσεία στη Σουηδία) η δουλειά της εκτίθεται στο Moderna Museet του Malmö.